Delen:
10 schrijfsystemen die door slechts één taal worden gebruikt
Schrijven verscheen voor het eerst rond 6.000 jaar geleden, met het vroegste bewijsmateriaal kleitabletten uit Mesopotamië. Het vroegste alfabetische schrijven werd ontwikkeld door de Feniciërs. De Grieken leenden dat alfabet, met aanpassingen die bij het klanksysteem van het Grieks passen.
Op hun beurt hebben de Romeinen het Griekse alfabet geleend en aangepast aan de klanken van het Latijn. De meeste moderne schrijfsystemen gebruiken een of andere vorm van het Romeinse alfabet, hoewel er verschillende andere scripts zijn die op grote schaal worden gebruikt, waaronder Cyrillisch, Arabisch en Devanagari.
Er zijn echter enkele gevallen van unieke schrijfsystemen die zijn uitgevonden om aan de behoeften van één enkele taal te voldoen. Hier zijn 10 van die schrijfsystemen.
Featured image credit: Mark Van Stone10 Hmong Syllabary
Pahawh Hmong
In 1959 werd het Hmong-script uitgevonden door Shong Lue Yang, die werd geboren in een arm boerengezin. Zijn ouders stierven toen hij een kind was, en hij ontving nooit enige formele opleiding. Volgens de traditie schiep Yang het Hmong-schrift door goddelijke inspiratie.
Op een dag stuurde zijn grootvader hem naar de velden om apen die gewassen hadden te verjagen weg te jagen. Yang viel in slaap in het veld en droomde van twee geesten die hem kennis van het schrijven brachten. Ze plaatsten een boek in zijn hand en zeiden dat hij het schrijven naar de Hmong moest verspreiden.
Het Hmong-script is syllabisch in plaats van alfabetisch, met slechts twee soorten lettergrepen die mogelijk zijn. Een lettergreep kan slechts een klinker zijn, of het kan een medeklinker begin zijn, gevolgd door een klinker. Bovendien kunnen klinkers een van de zeven verschillende tonen dragen.
Schrijven is eenvoudig. Elk syllabisch symbool bestaat uit drie delen, die het begin (als er een is), de klinker en de toon vertegenwoordigen. Deze geluiden zijn echter niet geschreven in de volgorde die u zou verwachten. De klinker van een lettergreep wordt het eerst geschreven, zelfs als de lettergreep begint met een medeklinker. Aangezien ongeveer 90 procent van de taal monosyllabisch is, is dit een praktische manier van schrijven.
Shong Lue Yang vluchtte later vanuit communistisch Vietnam naar Laos en onderwees het script aan de Hmong die daar woonde. In 1971 werd hij gedood door Laotiaanse soldaten vanwege zijn toenemende invloed bij een verzetsgroep. Tegenwoordig blijft zijn script bestaan, maar het wordt niet zo vaak gebruikt als het schrijfsysteem op basis van het Romeinse alfabet.
9 Hangul
Koreaans
Hangul, het Koreaanse schrijfsysteem, werd in 1443 gemaakt door een groep linguïsten die voor King Sejong werkte. Een opvallende eigenschap van Hangul is de 'visuele fonetiek'. Elke letter is ontworpen om informatie te geven over hoe je het uitspreekt.
Medeklinkergeluiden aan de lippen, waaronder [b], [m] en [p], worden bijvoorbeeld allemaal geschreven als doosachtige symbolen. Medeklinkers die plosieven zijn (waarbij de lucht kortstondig wordt gestopt) worden aangegeven met een horizontale topstreep. Klinkers worden getekend als loodrecht kruisende rechte lijnen, waardoor ze visueel onderscheiden worden van medeklinkers.
Een ander interessant kenmerk van Hangul is dat letters niet sequentieel worden geschreven zoals de meeste letters. In plaats daarvan wordt elke lettergreep van een woord geschreven als een blok met letters, met enkele gestapeld op andere. Er zijn duizenden mogelijke lettergrepen en je ziet hier een volledige lijst.
Elke stapel begint met een medeklinkersymbool, gevolgd door een klinkersymbool dat onder of rechts wordt geplaatst, afhankelijk van de vorm van de klinker. Sommige regels voor het stapelen van symbolen zijn hier te vinden.
In 2009 begonnen sprekers van Cia-Cia, een Austronesische taal uit Indonesië, een project om Hangul aan hun taal aan te passen. Dat project werd later echter verlaten vanwege een Indonesische wet die vereist dat talen in Romeins schrift worden geschreven.
8 Ogham
Primitieve Ieren
Iers is een Keltische taal die in Ierland wordt gesproken. Tegenwoordig is de taal geschreven met het Romeinse alfabet. Net als andere Keltische talen heeft het notoir ingewikkelde spellingsregels. Lang geleden, echter, had de Ieren zijn eigen inheemse schriftsysteem dat bekend staat als ogham.
Honderden inscripties in Ogham zijn overal in Ierland en het westen van Groot-Brittannië gevonden. Je kunt hier afbeeldingen van veel van hen zien. De meeste inscripties zijn eenvoudig en bestaan meestal uit namen.
Ogham is een verticaal script, van onder naar boven gelezen. Het is ontworpen om op hout of steen te worden geschreven. Er is een lange rechte lijn die midden in een inscriptie loopt. De meeste medeklinkers en klinkers worden aangegeven door een of meer lijnen in een rechte hoek ten opzichte van de hoofdlijn te tekenen. Sommige geluiden worden echter aangegeven door lijnen die diagonaal door de hoofdlijn lopen en enkele klinkers worden met stippen weergegeven.
De letters van het ogham-alfabet zijn gegroepeerd in categorieën op basis van hoe de lijnen elkaar kruisen. Hun namen komen van een oude Ierse indeling van bomen. Letters met links zijn "gewone bomen". Degenen met lijnen rechts zijn "hoofdbomen". Degenen met diagonale lijnen zijn "struiken". Ten slotte zijn die met horizontale kruisende lijnen "braamstruiken".
7 Dongba
Naxi
Naxi is een Sino-Tibetaanse taal die wordt gesproken door ongeveer 300.000 mensen in de provincie Yunnan in China. Hun traditionele schrijfstijl is uniek omdat het een combinatie is van een fonetisch systeem met een pictografisch systeem. Sommige symbolen vertegenwoordigen geluiden, maar andere symbolen zijn afbeeldingen die een concept rechtstreeks vertegenwoordigen.
Bijvoorbeeld, het woord voor "bloem" is eigenlijk een afbeelding van een bloem in plaats van een reeks symbolen die de geluiden in het woord "bloem" vormen. Deze pagina bevat veel voorbeelden van documenten die in Naxi zijn geschreven. De oorsprong van dit script is onduidelijk, maar het is waarschijnlijk in de 13e eeuw ontstaan door contact met andere schrijfsystemen zoals Chinees en Tibetaans.
Tegenwoordig weten maar weinig mensen hoe dit schrijfsysteem moet worden gebruikt, en het komt vooral voor in een religieuze context. De traditionele religie van de Naxi wordt Dongba genoemd, met het schrijfsysteem vaak met dezelfde naam genoemd. De meeste Naxi-sprekers gebruiken tegenwoordig het Romeinse alfabet om hun taal te schrijven. Oude manuscripten van Naxi zijn geregistreerd in het geheugen van de wereld.
6 Cherokee Syllabary
Cherokee
Cherokee is een Iroquois taal die wordt gesproken in Oklahoma, North Carolina en Delaware. Het alfabet dat werd gebruikt om deze taal te schrijven, werd bedacht door een Cherokee-man genaamd Sequoyah in het begin van de 19e eeuw. Wat deze uitvinding vooral verbazingwekkend maakt, is dat Sequoyah voorheen ongeletterd was en nooit leerde andere talen te lezen. Hij ontdekte het principe van fonetisch schrijven helemaal alleen.
De Cherokee wisten dat Engelse kolonisten met stukjes papier konden communiceren, maar ze begrepen niet hoe. Sequoyah vermoedde dat symbolen op het papier voor woorden stonden. Bovendien was hij er zeker van dat het voor zijn mensen mogelijk was om op dezelfde manier te communiceren. Hij begon een meerjarig project om Cherokee te ontwikkelen vanuit het niets.
Bij zijn eerste poging besloot hij om voor elk woord één symbool te gebruiken. Maar hij besefte al snel dat dit type systeem duizenden symbolen vereiste en moeilijk te leren zou zijn.
Hij kwam toen op het idee om geluiden op papier te vertegenwoordigen in plaats van hele concepten tegelijk. Dit bleek veel praktischer te zijn. Na wat meer werk had Sequoyah ongeveer 80 syllabische symbolen ontwikkeld.
Om aan te tonen dat het systeem werkte, leerde Sequoyah het aan zijn zes jaar oude dochter. Toen nam hij haar mee naar een andere groep Cherokee verderop. Terwijl zijn dochter buiten gehoorsafstand wachtte, vroeg Sequoyah een andere Cherokee om een paar woorden te zeggen, die hij opschreef. Toen werd zijn dochter geroepen en verbaasde ze iedereen door de exacte woorden te lezen en te herhalen.
Sequoyah's schrijfsysteem verspreidde zich snel door de bevolking. Het was gemakkelijk om te leren schrijven en mensen konden het over het algemeen binnen een week onder de knie krijgen. Vandaag de dag is het nog steeds op grote schaal gebruikt voor alles, van kranten tot romans tot Wikipedia.
5 Vah
Bassa
Bassa is een Niger-Congo-taal in de familie Kru die wordt gesproken in Liberia en Sierra Leone. Het Vah-script is ontwikkeld door Thomas Narvin Lewis in de vroege jaren 1900.
Het is een alfabetisch schrift met symbolen voor individuele medeklinkers en klinkers. Hoewel de meeste talen in West-Afrika klankkleurig zijn, geven indiaanse schrijfsystemen niet vaak de toon aan. Het Vah-script is in dit opzicht ongebruikelijk. Er zijn ook speciale toonsymbolen die aan klinkers kunnen worden toegevoegd.
De exacte oorsprong van dit script is onzeker. Lewis kwam uit Afrika maar volgde de Universiteit van Syracuse in de VS. Toen hij na zijn afstuderen terugkeerde naar Liberia, beweerde hij een kleine groep Bassa te hebben ontmoet die een oud schrift levend had gehouden.
Zijn Vah-alfabet is vermoedelijk gebaseerd op deze oude. Anderen betwisten dit en suggereren dat Lewis het script elders heeft ontwikkeld, tijdens zijn studie in de VS of mogelijk tijdens een reis naar Brazilië.
Lewis 'leven eindigde tragisch toen hij door zijn vrouw en broer vergiftigd werd in een samenzwering. De Liberiaanse regering zag Lewis als een bedreiging voor hun nationalisatieprogramma's en zij betaalden zijn familie om hem te vermoorden.
4 Fraser-alfabet
Lisu
Lisu is een Tibeto-Burman-taal die in delen van Zuid-West-China, het noorden van Birma en Thailand wordt gesproken. Het alfabet werd in de jaren 1910 door protestantse missionarissen uitgevonden en gedurende meerdere jaren verfijnd. Het is genoemd naar James Fraser, een van de missionarissen.
Het Fraser-alfabet bestaat volledig uit symbolen die lijken op hoofdletters van het Romeinse alfabet. Sommige worden echter geroteerd of ondersteboven gedraaid. Weinigen van hen hebben de juiste waarden die je van het Engels zou verwachten. Het symbool "F" staat bijvoorbeeld voor het geluid [ts] en een omgekeerde "J" staat voor het geluid [f].
In 1915 maakte de beslissing om geroteerde karakters te gebruiken het een uitdaging om Lisu op een typemachine te typen. Dus werd het afgehandeld door spaties achter te laten in een document en vervolgens de tekens op zijn kop in te voegen.
Maar de letters stonden niet altijd goed op een pagina. Uiteindelijk, in de jaren twintig, hebben mensen hun oude schrijfmachines omgezet door letters op de kop te lassen op sleutels die anders niet nodig waren. Nu is er een Unicode-blok voor het Fraser-alfabet.
Het schrijfsysteem is nog steeds in gebruik, voornamelijk onder Lisu-christenen. In 1992 verklaarde de Chinese regering het Fraser-alfabet het officiële schrijfsysteem voor Lisu.
3 Vai
Vai is een taal in de Mande-familie die wordt gesproken in een gebied tussen Sierra Leone en Liberia. Het Vai-schriftsysteem is syllabisch, wat betekent dat elk symbool ofwel een klinker ofwel een combinatie van een medeklinker en een klinker vertegenwoordigt.
De gesproken Vai-taal heeft 12 klinkers en 31 medeklinkers, wat voor een groot aantal mogelijke lettergrepen zorgt. Niet verwonderlijk, het schrijfsysteem is ook vrij groot, met meer dan 200 symbolen.
De symbolen zelf zijn ook complex. Uit wiskundige analyse is gebleken dat de symbolen van geschreven Vai complexer zijn dan die van het Latijnse of Cyrillische alfabet.
De oorsprong van dit script is enigszins onduidelijk. In de jaren 1820 werd het uitgevonden door een Vai-man genaamd Momolu Duwalu Bukele, die beweerde dat God hem in een droom was verschenen en hem alle symbolen liet zien die hij kon gebruiken. Bukele is niet de enige persoon die goddelijke inspiratie voor een schrijfsysteem heeft ontvangen. Er zijn andere voorbeelden in heel West-Afrika.
Een minder bovennatuurlijke mogelijkheid is dat Vai werd beïnvloed door de Cherokee-taal die in de Zuidoost-VS wordt gesproken.Ondanks de enorme afstand tussen de twee landen, is er enig bewijs van een verband.
Een Cherokee-man genaamd Austin Curtis emigreerde naar Liberia en trouwde in een Vai-familie. Het is mogelijk dat hij enige kennis van het Cherokee-schrijfsysteem heeft verspreid, wat mogelijk enige inspiratie voor het Vai-script heeft opgeleverd.
2 Mayan
Meso-Amerika was een van de weinige plekken op aarde waar schrijven onafhankelijk ontwikkelde. Er waren verschillende schriftsystemen en het Maya-schrift is het meest ontcijferd en goed bestudeerd.
Uit onderzoek is gebleken dat Maya-schrijven een van de oudste in de regio is. Het is ook een van de meest uitgebreide scripts ter wereld. Mayan schrijven is een combinatie van syllabisch en logografisch: sommige symbolen vertegenwoordigen een lettergreep, terwijl andere een heel woord vertegenwoordigen.
In feite kan hetzelfde woord met beide methoden worden geschreven en soms worden beide gecombineerd. Er zijn ongeveer 700 symbolen, elk met enorme hoeveelheden detail. Veel van de symbolen zien eruit als afbeeldingen van dieren, mensen, geesten of objecten.
Maya-woorden werden geschreven in eenheden die glyph-blokken werden genoemd, waarbij elk blok een of meer symbolen bevatte. Er is meestal een hoofdsymbool in het midden en andere symbolen links (prefix), rechts (postfix), boven (superfix) of lager (subfix). Bijvoorbeeld, de onderwerpen van werkwoorden in het ergatieve geval zijn voorvoegsels, terwijl ze in het absolute geval subfixen zijn.
Geletterdheid was niet wijdverspreid in de Maya-samenleving. Kennis van schrijven was voornamelijk beperkt tot een klasse van schriftgeleerden. De meeste Maya-codices werden door de Spanjaarden vernietigd in hun poging de bevolking tot het christendom te bekeren. Een paar teksten overleefden, voornamelijk over de onderwerpen astronomie en religie.
1 Stokoe-notatie
Amerikaanse gebaren taal
Een van de beroemdste taalkundigen van de 20e eeuw was William Stokoe, wiens werk op gebarentaal revolutionair was. Tot de jaren zestig was het algemene geloof dat gebarentalen gewoon gebaren of pantomimen waren en geen grammatica hadden. Stokoe toonde aan dat gebarentalen complexe systemen van syntaxis en morfologie bevatten en op dezelfde manier kunnen worden geanalyseerd als gesproken talen.
Hij ontwikkelde zelfs een manier om Amerikaanse gebarentaal te schrijven. In eerste instantie lijkt dit onmogelijk. Geschreven taal staat voor geluiden op papier. Per definitie zijn gebarentalen geluidloos. Dus hoe kan dit worden gedaan?
In zijn onderzoek ontdekte Stokoe dat tekens geen holistische eenheden zijn. Ze bevatten kleinere delen, die worden hergebruikt en opnieuw gecombineerd om verschillende tekens te maken, net zoals medeklinkers en klinkers kunnen worden gebruikt om verschillende gesproken woorden te maken.
Stokoe identificeerde drie belangrijke eigenschappen van een teken dat hij in zijn schrijfsysteem had opgenomen. De eerste eigenschap is de locatie, die codeert waar het teken in de fysieke ruimte wordt gemaakt. Het teken kan bijvoorbeeld worden gemaakt voor de ogen, bij de kin, op borsthoogte, enz.
De tweede eigenschap is handvorm, die codeert welke vingers zijn uitgestrekt en of ze gebogen of recht zijn. De derde eigenschap is beweging, die codeert hoe de handen tijdens het tekenen door de ruimte bewegen. Helaas is er geen manier om informatie over gezichtsuitdrukkingen weer te geven, die ook belangrijke onderdelen van een teken zijn.
Deze notatie wordt tegenwoordig zelden buiten de taalkunde gevonden. De meeste gebruikers van American Sign Language zijn tweetalig in geschreven Engels.